همدان

موقعیت جغرافیایی

استان همدان از جمله استان‌های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز غرب کشور محسوب می شود. ناهمواری ها در استان همدان به صورت اشکال مختلف پدیده آمده است که یکی از مهم ترین عوامل این تغییر شکل ناهمواری ها، وجود آبهای روان در استان است، به طوری که این آب ها در برخی مناطق، باتخریب ارتفاعات وانباشتن مواد درچاله ها، سبب کاهش ارتفاع کوه ها، پیدایش دشت ها و دره های متعددی شده اند. در برخی مناطق نیز،شدت عمل آب های روان به اندازه ای بوده که شکل ناهمواری ها را معکوس کرده است، به طوری که ، کوه به دره تبدیل شده یا دره ی عمیق دوره های گذشته، اکنون به صورت کوه در آمده است. 

ارتفاعات استان همدان، بیشتر در جهت شمال غربیـ جنوب شرقی و در شمال، مرکز و جنوب قرار گرفته اند و هر یک از این ارتفاعات، شامل بخشی از کوههای مختلف ایران است.

1- ارتفاعات شمالی: در قسمت شمال غربی کوه های مرکزی ایران قراردارند و مرز بین استان همدان واستان قزوین است. جنس کوه های این بخش، از سنگ های آذرین بیرونی وسنگ های آهکی تشکیل شده اند.

2- ارتفاعات میانی: شامل سلسله کوه های الوند است که به موازات ارتفاعات شمالی، از مرزهای غربی استان شروع شده وتا حوالی شهر ازندریان در نزدیکی جاده ی همدان ـ ملایر ادامه دارد. قله ی الوند با ارتفاع 3574 متر از سطح دریا دراین سلسله کوه قراردارد. جنس این کوه ها از سنگ های آذرین درونی یعنی گرانیت است. غار معروف به علیصدر، در 75 کیلومتری شمال غربی همدان دراین تشکیلات به وجود آمده است.

3- ارتفاعات جنوبی: این ارتفاعات که به کوه های گرو معروف اند مانند ارتفاعات شمالی ومیانی استان، جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند وبخشی از کوه زاگرس محسوب می شوند . این کوه ها به صورت دیواره ای بین استان های همدان ولرستان کشیده شده اند وجنس آنها، از سنگ های آهکی است.مرتفع ترین قله ی این کوه به نام کوه ورخاش به ارتفاع 3639 متر،حد فاصل استان های همدان و لرستان است.

به طور کلی؛ کوه‌های استان همدان در تقسیم‌بندی کوه‌های ایران جزو  رشته‌کوه‌های غربی و مرکزی کشور است که جهت آنها مانند کوه‌های مرکزی از شمال‌غرب به جنوب‌شرق است و بیشتر ایام سال پوشیده از برف بوده و به همین علت, سرچشمه‌ی رودخانه‌ها و چشمه‌سارهای فراوان است. از مهم‌ترین کوه استان می توان به کوه الوند در شهر همدان اشاره کرد. این کوه به عنوان بزرگ‌ترین پدیده‌ی خارایی از دوران چهارم زمین‌شناسی محسوب می شود که بر اثر نفوذ توده‌های آذرین در دوره های پیش به وجود آمده است. این رشته‌کوه که جزو پیشکوه های داخلی زاگرس است در شمال‌غرب به کوه خدابنده‌لو سنندج و کوه چهل‌چشمه کردستان و از جنوب شرق به ارتفاعات راسوند و کوه وفس اراک متصل می شود. جنس ارتفاعات الوند گرانیتی بوده و دارای کوه های صخره ای و سنگی است. سنگ های کشتی، سنگ های سنگ ضربدار، ارسباران، شیب منفی قله کلاغ لان، کلاهک قله، سنگ پاندوله، کلاهک کلاغ دروازه تخت نادر از جمله کوه های سنگی الوند هستند. 

4- کوه های پراکنده: در حد فاصل ارتفاعات شمالی، میانی و جنوب شرقی استان، کوه هایی به طور پراکنده واقع اند که از جمله ی آنها می توان قلی آباد و قره داغ را در شهرستان کبودرآهنگ، کوه سرده و کوه گرمه را نام برد. 

همچنین از دیگر ارتفاعات استان می توان به: چنگ الماس در شمال دهستان مهربان، لشکر در؛ در شرق ملایر، کوه سفید در جنوب غرب ملایر، گرین یا گرو در جنوب نهاوند، قره‌داغ در شمال کبودرآهنگ، آلمابلاغ در حد فاصل اسدآباد و بهار،

کمر زرد در شمال نهاوند، کوه وفس در شرق همدان، گلیان در جنوب تویسرکان، خان گرمز در غرب تویسرکان، یزدجرد در شمال نهاوند، سلسله کوه های خرقان بین دشت‌های رزن و بویین‌زهرا، کوه کرکس، قزل ارسلان اشاره کرد.

یکی دیگر از ناهمواری های استان وجود دشت ها در این منطقه است، این دشت ها از نظر نحوه ی پیدایش به دودسته؛ دشت های تراکمی و دشت های فرسایشی یا دشت های کاوشی تقسیم می شوند. دشت های تراکمی در اثر انباشت آبرفت ها در مناطق پست به وجود آمده اند و دشت های فرسایشی نیز در اثر تخریب وجابه جایی مواد سازنده ی ارتفاعات ایجاد شده اند. در این استان و در کوهستان الوند، دشت های کوچکی وجود دارد، که سطح آنها از چمن زار پوشیده شده  و چشمه های زیادی در آنها جاری است و با توجه به اینکه از سطوح مسطحی برخوردارند، به صورت محل استراحت و اطراق کوهنوردان در آمده اند. مهم ترین این دشت های کوچک عبارتند از: میدان میثاق، تخت نادر، چمن شاه نظر و تخت رستم.

سومین ناهمواری موجود در استان همدان وجود دره های سرسبز در این منطقه است. از آن جمله: دره حیدره، دره دیوین یا دیو یجین، دره شهرستانه، دره سرکان، دره فاران، دره آرتیمان، دره گزندر و سرابیو  و دره دارستان هستند.

آب وهوای استان همدان، تحت تاثیر عرض جغرافیایی، ارتفاع، مکان، امتداد کوه ها و فاصله از دریاست. جابه جایی توده های هوا در تعیین نوع آب وهوای هرمنطقه نقش مهمی دارد. توده های هوایی که استان را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از:

توده های شمالی: این توده هوا در ماه های سرد سال از عرض های شمالی کشور حرکت می کند، هوای استان را تحت تاثیر قرار میدهد وسبب کاهش دما وبارندگی بیشتر به صورت برف است.

توده های جنوبی : این توده هوا در ماه های گرم سال از عرض های جنوبی کشور ومنطقه حرکت می کند.استان را تحت تاثیر قرارمیدهد و موجب افزایش دما وکاهش یا قطع بارندگی می شود.

توده های غربی: این توده ها در ماه های مرطوب به سال یعنی از آبان تا خرداد، از غرب، جنوب غرب وشمال غرب وارد کشور شده وموجب افزایش نسبی دما وبارندگی در سطح استان می شود.

به طور کلی آب وهوای استان در نتیجه وجود کوه های مرتفع ، رودخانه ها وچشمه سارهای فراوان وپرآب وپستی وبلندی های زیاد، متغیر است. بدین ترتیب که هوای دره های شمالی کوه الوند، سرد وهوای دره های بخش مرکزی ملایم است. زمستان های این استان سرد، پربرف وباران وتابستانهای آن معتدل است. چشمه های موجود در استان شامل: حوض نبی، چشمه تخت نادر، چشمه کلاغ لان، چشمه قاضی، چشمه ملک، هفت چشمه، چشمه خسرو، چشمه بهشت آب، چشمه افعی و چشمه آب مروارید هستند.

همچنین رودخانه‌های استان همدان که از چشمه‌سارها و کوه های استان تغذیه می‌شوند، معمولا در فصل تابستان با افزایش دمای هوا، به جز رود گاماسیاب و سیمینه‌رود بقیه‌ی رودها، خشک و یا به پایین‌ترین حد آب‌دهی می‌رسند. مهم‌ترین رودهای استان همدان عبارتند از: رود قره‌چای یا سیاه‌رود، رود قره‌سو، رود تلوار، رود سیمینه‌رود، رود خاکو، رود دره مرادبیگ، رود عباس‌آباد، رود گردنه‌ی اسدآباد، رود همه‌کسی، ابوک، ارزانفود و فرجین. 

پیشینه تاریخی

نتایج مطالعه ها وکاوش های تپه گیان نهاوند نشان می دهد که مردمان ساکن در استان همدان در 6 هزار سال پیش از میلاد، از فرهنگ و تمدن پیش رفته ای برخوردار بوده اند. بر اساس کاوش های صورت گرفته بر روی تپه های باستانی نقاط مختلف استان نشان دهنده گسترش تمدن های پیش از تاریخ در نقاط مختلف واستمرار آنها طی چندین هزارسال است. قدیمی ترین متون سنگ نوشته آشوری، همدان را تحت عنوان «آکسیا» یعنی «شهر کاسیان» نام می برد و این امر نشان می دهد که پیشینه شهرنشینی در مرکز استان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد باز می گردد. وجود ثروت ونعمت های طبیعی ناشی از فعالیت های اقتصادی وکشاورزی اقوام ساکن در منطقه غرب ایران ازجمله اقوام مستقر در اطراف رشته کوه الوند یعنی استان همدان چنان بود که در نیمه دوم هزاره دوم تا اواخر نیمه اول هزاره اول قبل از میلاد برای مدت نزدیک به هزار سال این منطقه، همواره مورد هجوم وچپاول لشگریان دولت آشور قرار می گرفت. همچنین انجام حفاری های باستان شناسی در «تپه های گودین» و «سگاوی» نزدیک کنگاور و نیز نوشیجان ملایر گوشه هایی از فرهنگ وتمدن اقوام ماد را در این زمان بر ما آشکار ساخته است که از جمله آنها می توان به نخستین نمونه های خط و نگارش واشکال اولیه سکه ونخستین مظاهر فرهنگ دینی ومعماری ایرانی اشاره کرد. هردوت مورخ یونانی آورده است: « مادها در اواخر قرن هشتم ق.م به رهبری شخصی به نام دیاکو توانستند به تشکل سیاسی ونظامی دست یافته ونخستین دولت مقتدر فلات ایران را پایه گذاری کنند. دیاکو شهر همدان را به پایتختی برگزید و به دستور او استحکامات عظیمی شامل هفت حصار تو در تو که هرکدام به رنگی خاص مزین شده بود ساخته شد. دو حصار مرکزی یکی با الواح سیمین ودیگری با الواح زرین پوشانیده شد و کاخ ها وخزاین درون حصار مرکزی برپا گردید ومردم پیرامون این حصار ها ی هفتگانه منازل خود را برپا داشتند. البته به عقیده اکثر محققین علوم تاریخ وباستان شناسی، تپه هگمتانه همدان  برجا مانده همین استحکامات است. به هر حال مادها انتقام چندین سده قتل وکشتار وغارت مردم غرب ایران را با فتح آشور پایتخت آشوریان وسرنگون ساختن این دولت گرفتند. شهر همدان طی 150 سال حکومت مادها، از نعمت وآبادانی فراوانی برخوردار بود وبعداز انقراض آن ها هر چند دولت مرکزی، قدرت خود را از دست داد ولی به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجه خاص بود. هر چند در کتب تاریخی همواره هگمتانه به عنوان پایتخت مادها معرفی شده است اما جدیدترین لایه‌نگاری در این تپه باستانی ثابت کرد شهر هگمتانه در دوره اشکانیان مورد استفاده بوده و به احتمال زیاد در همان دوره یا زمانی نزدیک به آن ساخته شده است.

با روی کار آمدن هخامنشیان؛ کوروش، پادشاه سرزمین انشان یا انزان، در حدود شوش از نواحی ایلام جنوبی که قلمرو او و پدرانش در آن ایام تابع حکومت پادشاهان خاندان دیااکو محسوب می شد، با شورش بر ضد «آستیاگ» و پیروزی بر او، هگمتانه ـ اکباتان، همدان ـ را گرفت. کوروش، خزاین و ذخایر تختگاه ماد را هم بر اساس روایت یک کتیبه بابلی، به انشان برد و سرانجام به فرمانروایی طوایف ماد در ایران خاتمه داد. غلبه سریع او بر قلمرو ماد که بلافاصله بعد از سقوط همدان تحت تسلط او در آمد، در نزد پادشاهان عصر موجب دلنگرانی شد. کوروش برای مقابله با اتحادیه ای که با شرکت لیدیه، بابل و مصر بر ضد او در حال شکل گرفتن بود، خود را ناچار به درگیری با آنها یافت.با حمله اسکندر مقدونی در سال 330 ق.م شهر همدان ویران شد، ولی به دلیل موقعیت استراتژیک آن تبدیل به مقر نظامی او شد. 

بر اساس کتاب‌های یونانی، هگمتانه به عنوان پایتخت مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان محسوب می شد، با این حال تردیدهای بسیاری درباره دوره تاریخی این شهر باستانی وجود دارد. آثار به دست آمده از تپه هگمتانه که شامل تعدادی سفال با کاربرد خانگی متعلق به دوره اشکانی و سکه های مفرغی است، نشان می‌دهد شهر هگمتانه در دوره اشکانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در اواخر دوره سلوکی شهر همدان محل تلاقی وبرخورد متعدد آنان با اشکانیان بود تا اینکه سرانجام در سال 155 ق.م، مهرداد اشکانی این شهر را متصرف گردید. از دوره اشکانی و سلوکی، مجسمه شیر سنگی و بقایای یک گورستان در شهر همدان وآثار مختصری از «معبد لائودیسه» در شهر نهاوند برجای مانده است. همدان یکی از آخرین پایگاه های مقاومت پارتی ها در برابر حکومت تازه نفس ساسانی بود . از «آرتا باز» پسر «اردوان پنجم» که پس از مرگ پدرش درنبرد باسپاهیان اردشیر بابکان، رهبری مبارزها را که به مدت سه سال ـ یعنی تا 230 میلادی ـ طول کشید، بر عهده داشت، سکه های یک درهمی که محل ضرب آن همدان در سال 227 میلادی است، برجای مانده است. 

همچنین در دوره ساسانی همدان یکی از ضرابخانه های این حکومت بوده است وسکه های متعددی از این دوره در این شهر کشف شده است. در یک کتابچه به زبان پهلوی بنام شهرها که در زمان قباد ـ 500 میلادی ـ نوشته شده بنای همدان به یزد گرد اول نسبت داده شده که این امر نشان دهنده انجام اقدامات عمرانی مهمی در این زمان در شهر مزبور است. 

همزمان با حمله مسلمانان به ایران، فتح همدان در سال 645 میلادی، چنان از اهمیت بالایی برخوردار بود که اعراب فتح آن را پس از فتح نهاوند، بزرگترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده اند. در منابع تاریخی، پس از وقوع جنگ نهاوند وغلبه مسلمانان، حاکم ایرانی شهر همدان با اعراب قرارداد صلح منعقد کرد ولی این معاهده دوامی نیافت وشهر در سال 26 هجری به دست مسلمانان افتاد وبه تدریج بعضی از طوایف عرب در آن ساکن شدند و بنی سلمه، ریاست شهر را بر عهده گرفت.

از اواسط قرن سوم اداره شهر به عهده سادات علوی کوچیده به آنجا قرارگرفت که به عنوان علویان وسپس با نام علاء الدوله های همدان مدت 4 قرن این مقام را به صورت مورثی در دست داشتند. 

نوشته های تاریخی دوره اسلامی؛ از این شهر با عنوان همدان یاد کرده اند وآن را قدیمی ترین شهر جبال ذکر کرده و قدمت آن را به عصر اسطوره ای ایران رسانیده اند. ابوعلی کاتب همدانی، مورخ قرن سوم وچهارم هجری در خصوص شهر همدان آورده که: « همدان شهری بزرگ وقدیمی بوده اما به وقت اسلام از این شهر تنها «سپید دژ» باقی مانده بود وبعضی خانه ها درحوالی آن واعراب آن را «قصر ابیض» می خواندند سپس آن را دیواری ساختند وچهار دروازه وبه مدتی نزدیک آن را باطل گردانیده وعمارت در افزودند ». در سال 260 هجری قمری این عمارت را نخستین رئیس علوی شهر همدان بناکرده بود. 

در سال 319 هجری قمری، مرداویچ زیاری موسس آل بویه اولین رییس علوی شهر راکشت وشیر سنگی معروف را از دروازه های شهر به خاک افکند. 

در سال 345 هجری قمری شهر براثر زلزله خسارت فراوان دید وتشنجات مذهبی نیزدرسال 351 هجری قمری جان بسیاری از مردم را گرفت. در قرن 4 و 5 کشمکش های فراوانی بین سلسله های حسنویه، دیلمیان وکاکویه درهمدان که یکی از مراکز عمده جنگ وستیز میان آنها بود رخ داد. 

در اواخر قرن پنجم هجری قمری، حکومت شهر به دست خاندان محلی این منطقه یعنی، خاندان آل بویه جبال، افتاد و همدان، پایتخت حکومت آل بویه جبال شد. 

حمله سپاه مغول در سال های 618 و 622 هجری قمری، بسیاری از آبادی ها وشهرهای استان از جمله همدان را یکسره دستخوش ویرانی ساخت عده ی زیادی از اهالی آن در دفاع از شهر در مقابل سپاه مغول جان خود را از دست دادند. اندکی بعد شهرکی در حومه شمالی شهر سابق بنام همدان نو گرفت.

در دوره ایلخانیان این شهر تا حدودی اهمیت سابق را باز یافت ودر زمان وزارت، خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی در سال 718 هـ. ق، شهر همدان مورد توجه خاص بود. بایدوخان مغول در سال 695 در آنجا تاج گذاری کرد و برای بازسازی خرابی ها و آبادانی آن کوشید. ولی متاسفانه از آبادانی این شهر زمان کمی گذشته بود که لشکریان تیمور، این شهر را تصرف و ویران کردند. پس از آن همدان برای مدت حدود 300 سال تا حدودی به فرا موشی سپرده شد. 

اما با روی کارآمدن دولت صفویه، همدان دوباره از نعمت آبادانی بهره مند شد. ایجاد کاروانسراها، مدارس، پل ها در شهر همدان ودیگر نقاط استان از جمله در تویسرکان بیانگر توجه صفویان به امر آبادانی شهرهاست. از بناهای مهم دوره صفویه می توان به امامزاده حسین، کاروانسرای تاج آباد، پل کوریجان در روستای کوریجان، پل جهان آباد در فامنین، مدرسه شیخ علیخان زنگنه، پل و کاروانسرای فرسفج در تویسرکان وپل خسرو آباد وآب انبار در اسد آباد اشاره کرد.

پس از انقراض حکومت صفویه و بروز هرج ومرج در سال 1136 یا 1138 هجری، شهر همدان به تصرف احمد پاشا، والی عثمانی در آمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر سربازهای عثمانی جز شماری اندک از اهالی باقی نماند. 6 سال بعد از این واقعه، نادر شاه افشار توانست شهر را از مهاجمین باز پس گیرد، ولی در پاییز سال 1144 هجری، برای بار دوم عثمانی ها آن جا تصرف کردند. سرانجام در سال 1145 هجری، به موجب پیمان نامه ای میان ایران وعثمانی شهر همدان بطور قطع به ایران واگذار شد. 

دردوره زندیه، همدان در دست امیران خاندان زندیه بود ودر سال 1193 هجری، علی مرادخان، نوه خواهری کریم خان زند، بعد از مرگ وی دم از استقلال زد وهمدان را به عنوان پایتخت خود برگزید و به نام خود سکه ضرب کرد که برروی آن ها از همدان باعنوان «بلده طیبه» حک شده است.

با روی کار آمدن دولت قاجاریه در سال 1205 هـ. ق، آغا محمد خان قاجار همدان را تصرف وقتل عام کرد و برج و باروی آن را ویران ساخت. ولی در طول حکومت قاجاریان موقعیت شهر همدان به تدریج تثبیت شد. بازسازی واحداث بازار ومسجد جامع همدان – تویسرکان وملایر از یادگارهای این دوره می باشد. 

در جنگ جهانی اول نیز شهر همدان وآبادی ها وشهرهای دیگر استان به ترتیب به اشغال قوای روس وعثمانی وانگلیس درآمد وشهر همدان، ستاد سپاهیان آنها بود. در همین زمان، همدان دچار قحطی سختی شد. 

جکسن انگلیسی، که در سال 1903 میلادی، در بازدیدی که از همدان داشت، نوشته است: « شهر از نظر امور اداری به چهار ناحیه و یا محله تقسیم می شود که هریک را کدخدایی جداگانه است واین کدخدا در برابر حاکم مسئول است وشغل او عملاً موروثی است. وی می افزاید که بیش از 500 دکان پر مشتری در بازار همدان وجوددارد ودر جوار این بازار بیش از 50 کاروانسرا قرار دارد که در تهیه اشیا و ادوات مورد لزوم گروه بیشماری بازرگانان وزوار که ازاین شهر می گذرند در جنب وجوش اند وکارشان سخت پررونق است ،همچنین شصت گرمابه عمومی پر مشتری در این شهر وجود دارد.»

در آخر بد نیست اشاره کرد که: به عقیده برخی از محققین؛ بنای همدان به دست نخستین پادشاه ماد یعنی، دیاکو صورت نگرفته. چراکه در «کتیبه تیگلات پلیسراول»، اسم «همدانا» نوشته شده است. شاید دیاکو بر آبادی وجلال آن افزوده و آنجا را مقر حکمرانی خود قرار داده است.

اقوام و زبان 

استان همدان محل سکونت اقوام مختلف با فرهنگ ها، آداب و زسوم خاصی است. به طور کلی ساکنین این استان، متشکل از اقوام ترک، لر و لک، فارس ها و کردها هستند.

اقوام ترک: در شمال وغرب استان ، به ویژه درشمال وغرب شهرستان همدان ساکن می باشند.

اقوام لر و لک: در شهرستان های ملایر، نهاوند وبخش مستقرند.

اقوام فارس: بیشتر ساکنان مرکز استان را تشکیل می دهند واز قدیمی ترین مردم این منطقه یعنی از دوران مادها محسوب می شوند.

اقوام کرد: درغرب، شمال غرب ودر مجاورت استانهای کردستان وکرمانشاه سکونت دارند.

علاوه بر اقوام مذکور، اقلیت هایی از مسیحی ها ویهودی ها نیز در این استان سکونت دارند. با توجه به وجود اقوام مختلف با فرهنگ ها، آداب وسنن خاص خود، پراکندگی زبان ولهجه نیز در سطح استان به خوبی مشاهده می شود که عبارتند از: زبان ترکی، زبان فارسی، زبان لری ولک و زبان کردی.

موقعیت اجتماعی و اقتصادی

اساس اقتصاد استان همدان در درجه اول کشاورزی و دامپروری و در درجه دوم استخراج معادن است. کشت در این استان به دوصورت دیم وآبی صورت می گیرد و بیشتر اراضی کشت شده به صورت دیمی است. عمده ترین محصولات کشاورزی استان همدان گندم، جو، سیب زمینی و چغندر قند است. در مناطق کوهستانی نیز انواع میوه ها به ویژه سیب و گلابی ودردامنه ها انگور، غلات، حبوبات وصیفی جات کشت می شود. 

در بخش دامپروی، شیوه دامداری استان همدان بیشتر به شکل سنتی است. شرایط اقلیمی، تنوع آب وهوا، وجود مراتع وسیع و ییلاقی بودن منطقه، برای عشایر دام دار، اهمیت فراوانی دارد. 

استان همدان همچنین، از نظر معادن بسیار غنی است و مهم‌‌ترین معادن آن گرانیت، سنگ آهک، سنگ ساختمانی، فلدسپات، سرب، روی، نقره آهنگران، گچ، لیمونیت، سیلیس، تراورتن و سنگ آهن است.

علاوه بر موارد ذکر شده؛ در استان همدان صنایع دستی بیش از صنایع ماشینی گسترش دارد و دارای اهمیت بالایی است. مهمترین صنایع دستی استان قالی بافی، سفالگری، گیوه بافی، کفش دوزی، پوستین دوزی و دباغی است.

صنایع ماشینی استان به دو بخش: صنایع سبک و صنایع سنگین تقسیم می شود. از صنایع سبک استان، کارخانه صنعتی تولید شیشه است که در غرب ایران کم‌نظیر و از نظر ظرفیت تولیدی منحصر به فرد است . این کارخانه در حال حاضر انواع استکان، لیوان،‌ شیشه و نظایر آن را تولید می‌کند. سایر صنایع سبک استان عبارت‌اند از: صنایع غذایی، نساجی و چرم‌سازی، سلولزی، شیمیایی، کانی غیرفلزی، برق و الکترونیک و صنایع فلزی. 

و اما در بخش فعالیت صنایع سنگین استان می توان به صنایع: ریخته‌گری چدن و تولید ادوات کشاورزی، ماشین‌آلات ساختمانی و راه‌سازی،‌ سوپاپ انواع خودرو و شرکت فولاد همدان اشاره کر د.

سوغات 

صنایع دستی: سفال، سرامیک، کالاهی چرمی چون کیف و کفش، فرش، گلیم، جاجیم، منبت کاری، گیوه، صابون محلی.

صنایع شیرینی: انگشت پیچ، شیر شیره، باسلق، پشمک، نقل و نبات، گز، شاطه حلوا.

محصولات کشاورزی و دام پروری: انگور، آلو، گردو، بدام، سیر، مویزه، کشمش سبز و تیزابی، قیسی، شیره انگور، رب گوجه فرنگی، سماق، عسل.

جاذبه های طبیعی – گردشگری

اسدآباد: باغ های دربند، پارک جنگلی، تالاب پیرسلیمان، تالاب حسن آباد چهار دولی یا چم شو، دشت ممنوعه اسعدآباد، طبیعت بهمن دره، طبیعت دره خنداب، طبیعت گردنه اسدآباد، طبیعت ارتفاع های حفاظت شده آلما بولاغ، طبیعت دشت اسدآباد، کهریز فصلی روستای بیتروان، کهریز روستای چنار علیا.

بهار: دامنه رشته کوه الوند، حاشیه رودخانه سیمینه رود، حاشیه رودخانه خدابنده لو، طبیعت روستای وهنان، طبیعت روستای وهنان، طبیعت روستای حیدره قاضی خان، طبیعت شهر لالجین.

تویسرکان: آبشار اللو سرکان، پارک نبوت، پناهگاه شکار ممنوع خان گرمز، دامنه کوه کمر زرد، دامنه کوه کلیان، دامنه کوه سیاه دره، چشمه دار توت تقی آباد، چشمه کمره سازیان، چشمه دروغه در قلی لاله، طبیعت دره هیلاق، طبیعت دره گاومیش دره، طبیعت دره خرس دره، طبیعت دره خنجر بیگ، طبیعت دره تخت در گنبله، طبیعت دره سرکان، طبیعت دره آرتیمان، طبیعت دره گزندر، طبیعت دره شهرستانه، طبیعت روستای گشانی، منطقه ییلاقی فاران.

رزن: پارک جنگلی ملت، چشمه آب معدنی قینرجه، حاشیه رودخانه خمیگان، حاشیه رودخانه قوری چای، منطقه شکار ارتفاعات بقراطی.

کبودرآهنگ: دامنه کوه قلعه آباد، چشمه بوقانی، چشمه باقلاما، غار علیصدر، غار سراب، غار سوباشی، غار آهکی قلی آباد، قله بوقاطی، طبیعت دره خلج دره، طبیعت دره قره داغ، طبیعت روستای وصله، طبیعت روستای سراب، طبیعت روستای آلان.

ملایر: بام ملایر، پارک ترافیک کوهسار، تالاب فصلی آقا گل، حاشیه رودخانه حرم آباد، حاشیه رودخانه ملایر، دامنه کوه لشگر، دامنه کوه قصر قجر، دامنه کوه سرده، زیستگاه حیات وحش لشگر.

نهاوند: طبیعت منطقه سرآب گیان، طبیعت منطقه سراب گاماسیاب، طبیعت منطقه سراب ملوسان، طبیعت منطقه فارسبان، طبیعت منطقه سراب کنگاور کهنه، چشمه علی، چشمه دو خواهران، چشمه چاله اولاد، چشمه ملا محمد طاهر.

همدان: آبشار گنج نامه، آبشار دوزخ دره، پیست اسکی تاریک دره، دامنه الوند، دریاچه سد اکباتان، غار هیزج، غار آق قایا، غار بگلیجه، طبیعت دره های عباس آباد، طبیعت دره حیده، طبیعت امام زاده کوه، طبیعت دره زینا.

جاذبه های تاریخی

اسدآباد: آب انبار شاه عباس، امام زاده پیرسلیمان، بنای یادبود سید جمال الدین اسدآبادی، پل شکسته خسروآباد، روستای تاریخی ملهم دره، روستای تاریخی خنداب، روستای تاریخی خنداب، روستای تاریخی حبشی، حمام نیلوفری، حمام گلستان، کتیبه آقاجان بلاغی، مسجد سلطانی، مسجد میرزا آقاجانی، مقبره امام زاده سیدان یا سیاحتی، موزه مردم شناسی.

بهار: آرامگاه شیخ محمد بهاری، امام زاده عسگر ، پل مهاجران، تپه تاریخی مهاجران، تپه تاریخی سیمین زاغه، کاروانسرای رسول آباد، کاروانسرای تاج آباد، مسجد جامع مهاجران.

تویسرکان: آرامگاه حبیَقوق نبی، آرامگاه میر رضی الدین آرتیمانی، آرامگاه ابوالمحجن یا کمر بسته، امام زاده زید بن علی یا شاه زید، امام زاده سلطان ابراهیم، بازار سرپوشیده یا راسته بازار، روستای تاریخی قلعه سفید، زیارتگاه امام زاده ناصر، حمام سرابی، خانه دکتر اقتداری، خانه عباسی، خانه مسعودی، قلعه اشتران، قلعه شاهزادگان یا محله شاهزادگان، قنات چاه اسماعیل، کاروانسرای شاه عباسی، مدرسه شیخ علیخان زنگنه، مسجد زرهان، مسجد باغوار، مسجد سرابی.

رزن: امام زاده اظهر، امام زاده هود ، بنای تاریخی امام زاده هود.

کبودر آهنگ: امام زاده زبیده خاتون، امام زاده ذوالفقار، امام زاده راهب، حمام اعظم، حمام داق داق آباد، حمام قدیمی روستای باشقورتاران، سد توریستی شیرین سو، سد توریستی مبارک آباد، قلعه کیکاووس، قلعه قیزلر، قلعه سی باشقورتاران، قلعه طراقیه.

ملایر: آتشکده نوشیجان، امام زاده اسماعیل سرابی یا امام زاده کوه، بازار قدیمی ملایر، باغ های تاریخی ملایر، باغ سیف الدوله، برج سامن، تپه تاریخی گوراب یا حوراب، تپه سیاه چقا ، پل مرویل، پل زمان آباد، حمام بلور ایمانی، حمام قدیمی روستای علمدار، خانه قدیمی لطفعلیان، خانه قدیمی منصوری، خانه مصدقی، شهر زیر زمینی سامن، قلعه باستانی انوج، قلعه باستانی نوشیجان، قلعه دامون، قلعه سلیمان خان بور بور، قلعه پری، کاروانسرای میرفتاح، یا حلاج ها، کاروانسرای شیخ الملوکی، مسجد عاشورا، مقبره سیف الدوله، مقبره بابا حسین، یخچال میر فتاح

نهاوند: تپه باستانی گیان، روستای باستانی، حمام حاج آقا تراب، قنات قیصریه، قنات چشمه ، قنات پهلوان ، قنات گلشن ، مقبره نعمان ابن مقرن یا بابا پیر، معبد سلوکی یا لائودیسه. 

همدان: آرامگاه استر، آرامگاه مردخای، آرامگاه عارف قزوینی، امام زاده عبدالله، امام زاده یحیی، امام زاده حسین، امام زاده اسماعیل یا امام زاده کوه، امام زاده هادی بن علی، امام زاده اهل بن علی، بازار همدان، برج قربان، بقعه خضر، پل آبشینه، تپه هگمتانه، تپه پیسا، حمام حاج تراب، حمام تاریخی قلعه، سرای قلمدانی، شهر باستانی هگمتانه، قبر اسکندر، قلعه دختر یا قیز قلعه سی، کاخ هگمتانه، کتیبه های گنج نامه، گنبد علویان، مسجد جامع، مجسمه شیر سنگی، مقبره بوعلی سینا، مقبره بابا طاهر عریان، میدان امام، موزه تاریخ طبیعی همدان، موزه بوعلی سینا.