گلستان

موقعیت جغرافیایی

رشته کوه های البرز در قسمت جنوب و شرق استان گلستان به طور موازی و در جهت شرقی– غربی کشیده شده است و از مرز استان مازندران و گلستان شروع شده و به صورت نواری هلالی امتداد یافته و در شرق و شمال شرقی استان به کوه های آلاداغ،بینالود و هزار مسجد در استان خراسان می پیوندند که کوه شاهکو، دراز نو، پیر گرده کوه، قلعه موران از ارتفاعات مهم استان محسوب می شود. قله کهکشان با ارتفاع 3,813 متر بین استان گلستان و سمنان قرار دارد که از مرتفع ترین قله های ایران به شمار می آید.

به طور کلی جغرافیای طبیعی استان گلستان به سه بخش؛ ناحیه کوهستانی، کوهپایه ای و جلگه ای تقسیم شده است. 

استان گلستان؛ با توجه به نحوه قرار گرفتن رشته کوه های البرز و جلگه های سواحل جنوبی و شرقی دریای خزر، و نیز با توجه به تاثیر عرض و ارتفاع جغرافیایی، دوری و نزدیکی به دریا، وجود بیابان های جنوبی ترکمنستان، وزش بادهای محلی و پوشش متراکم جنگلی، از نظر اقلیمی به سه قسمت: آب و هوای معتدل گرم و بارانی با زمستانی ملایم در حدفاصل بین قره سو و کوهستان، آب و هوای صحرایی گرم در ناحیه اترک و گرگان رود و آب و هوای بیابانی گرم و خشک با بارندگی کم در ناحیه کوچکی از شمال منطقه گرگان تقسیم می شود. 

به طور کلی باید گفت استان گلستان در بیشتر قسمت ها دارای آب و هوای معتدل مدیترانه ای است ولی قسمت های جلگه ای و اراضی پست گرگان به لحاظ مجاورت با صحرای ترکمنستان، دوری از دریا و کاهش ارتفاعات، آب و هوای نیمه بیابانی و گرم دارد.

با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی، این استان دارای رودخانه های پرآب و مهمی است که از ارتفاعات رشته کوه های البرز سرچشمه می گیرند و مهم ترین آن ها عبارتند از: رودخانه اترک، گرگان رود، قره سو.

رودخانه اترک: از کوه های هزار مسجد خراسان سرچشمه گرفته و به دریای خزر می پیوندد. این رودخانه نزدیک 120 کیلومتر، مرز آبی ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد ومهم ترین شاخه های آن شامل سومبار، آجی سو،  آق سو و خرتوت هستند. 

رودخانه گرگان رود: این رودخانه، از دامنه های شمالی البرز شرقی و دامنه های غربی بلندی های خراسان سرچشمه می گیرد و پس از به هم پیوستن رودهای کوچکی چون زاو، دوغ، تیل آباد، رامیان و محمد آباد به دریای خزر می ریزد. 

سومین رودخانه بزرگ استان رود قره سو است که از کوه های النگ در رشته کوه های البرز شرقی سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن رودخانه هایی مانند؛ کفشگیری، بالا جاده، مایان، چقر، شیر داربن، زیلان، خاصه رود، نوچمن، شوریان، زاو دشت و جردلی به خلیج گرگان می ریزد. مهم ترین شاخه های این رودخانه؛ شامل گرم دشت، چهل و چهار آب، شصت کلا، فسن رود، النگ دره، توشن و زیلرتو هستند.

پیشینه تاریخی

استان گلستان از در طول تاریخ و تا قرن هفتم هجری به نام ایالت گرگان و از آن پس تا آغاز قرن دهم به نام «استرآباد » شناخته می شد ولی در بیشتر نوشته‌های دوران اولیه اسلامی از آن با نام « جرجان » یاد شده است . این منطقه از اسفند سال 1316 « گرگان » نامیده شده‌است . براساس پژوهش های انجام گرفته در استان گلستان سابقه تاریخی این منطقه به حدود 7 هزار سال پیش از میلاد می رسد . طبق آثار بدست آمده از « غار کیارام » واقع در « روستای فرنگ » بخش گالیکی گلستان از دیرباز محل سکونت انسان های دوره « پارینه سنگی میانه » و « جدید » بوده و از این لحاظ یکی از قدیمی ترین پناهگاه انسان های اولیه شناخته شده است . همچنین کاوش های « تورنگ تپه » در نزدیکی گرگان نشان می دهد که دیرینگی این منطقه دست کم به اندازه « شهر سوخته » در سیستان و بلوچستان است . « اوستا » کتاب زرتشتیان ، « وهرکان » را نهمین سرزمین از مملکت شانزده گانه ای می داند که اهورامزاد آفرید .

استان گلستان از زمان هخامنشیان به بعد ، به صورت یک « ساتراپ یا ایالت » با ساختار اداری منظم درآمد . در این دوره « هیرکانی یا هیرکانیا » نامیده می شد و از معروفترین ایالت های ایرانی به شمار می آمد . در سنگ‌نوشته‌های هخامنشی و از جمله سنگ‌نوشته‌ی داریوش در بیستون ، نام این سرزمین « ورگانه » و در نوشته‌های پهلوی « گورکان » آمده است . در زمان حکومت هخامنشیان ، مدتی « پدر داریوش هخامنشی » فرمان‌روای این منطقه بود . به عقیده مورخان ؛ شهر باستانی استرآباد را « خشایارشاه » به یادبود « زن یهودی » خود ، که او را « استر» به معنای « ستاره » نام نهاده بود ، ساخت. 

در دوران حکومت « اشکانیان » ، دولت اشکانیان برای جلوگیری از حمله اقوام « هون » به خاک ایران دستور ساخت دیوار بزرگ درمنطقه گرگان را داد که بعدها به « سد سکندر » ، معروف شد . ساخت این دیوار درمنطقه از نظر استراتژیکی اهمیت زیادی داشت به طوری که حتی در دوره ی ساسانیان نیز پیگیری شد و « انوشیروان » به بازسازی آن فرمان داده بود . همچنین این منطقه ، در این دوره ، محل استراحت پادشاهان اشکانی در فصل های بهار و تابستان محسوب می شد . 

در دوران اسلامی ‍ و پس از ورود اعراب مسلمان ؛ سرزمین گرگان در سال 21 هـ ق ، فتح شد و در طول سال های حکومت امویان ، این منطقه به پناهگاه علویان در آمد . « قیام سرخ جامگان » در عصر عباسیان و در زمان حکومت هارون الرشید در گرگان از مهم ترین وقایع این دوران به شمار می آید . 

از مهم ترین سلسه های که توانست در این سرزمین حکومت قدرتمندی را تشکیل دهد ، « دولت آل زیار » بود . « قابوس بن وشمگیر » ، معروف ترین فرمانروای « آل‌زیار » ؛ به دلیل علاقه ی زیادی که به علم و دانش داشت ، « جرجان » را به محیطی امن برای جذب اندیشمندان و دانشمندانی چون « ابوعلی سینا » و « ابوریحان بیرونی » تبدیل کرده بود و برای پیشرفت علم در این منطقه اقدام های چشمگیری انجام داد که از آن جمله ساخت بنای « برج قابوس » و تالیف کتاب ارزشمند « قابوس نامه با پندهای حکیمانه » از میراث بزرگ این خاندان است .

اما ؛ حمله مغول ها به ایران باعث از بین رفتن شکوه و عظمت و نیز ویرانی شهرهای « جرجان » شد و « آبسکون » هم که پناهگاه سلطان خوارزمشاهی شد ، نتوانست پایگاه مقاومتی در برابر آنان گردد . این ویرانی ها حتی تا زمان حمله « تیمور گورکان » نیز ادامه داشت . 

ولی ؛ با روی کار آمدن « دولت صفویه » ، بار دیگر ثبات و امنیت به این منطقه برگشت و با توجه به دیدگاه فرمانراویان صفوی ، استرآباد لقب « دارالمونین » را به خود گرفت . 

« قاجارها » که قبیله ای از « ترکمن های منطقه استرآباد یا گرگان » بودند ، پس از حمله مغول به ایران و میان رودان به همراه چند طایفه دیگر « ترکمن ها » و « تاتارها » به شام مهاجرت کردند و زمانی که « تیمور گورکانی » به این منطقه حمله کرد « قاجار ها » و دیگر طایفه های مهاجر را به اسارت گرفته و در سپس به « خانقاه صفوی » در « آذرآبادگان » بخشید . بعدها این طایفه ، یکی از تشکیل دهندگان اصلی « سپاه قزلباشان » شدند . « آقا محمد خان قاجار » که از این طایفه بود ، پس از سال ها گروگان در شیراز ، توانست بعد از مرگ « کریم خان زند » ، قدرت زمام داری در کشور را به دست گیرد و سلسه قاجاریه را پایه گذاری نماید .

توجه استعماری دولت روسیه تزاری به ایران باعث گردید ایالت استراباد یکی از کانون های فعالیت روس‌ها در ایران قرار گیرد. آنها جزیره آشوراده را اشغال کرده و کنسولگری خود را در شهر استراباد فعال نمودند. در بندرگز تاسیسات تجاری قرار داشت. در جریان تحولات اجتماعی دوران معاصر از جمله جنبش مشروطیت، مردم استراباد دارای نقش ارزنده و مهمی بودند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیش تر این روستاها دارای راه ارتباطی مناسب و شبکه‌ی آب، برق و ارتباط از راه دور شده‌اند. روستاییان به کار کشاورزی، باغ‌داری، دامپروری، زنبورداری، پرروش کرم‌ابریشم، صنایع دستی، ماهیگیری و پرروش ماهی می‌پردازند و برخی از آن‌ها نیز در کار جنگل‌داری به سازمان‌های مربوطه یاری می‌رسانند.

استان گلستان ، تا سال 1376 بخشی از استان مازندران بود ، اما در همین سال بود که به صورت استانی مستقل تبدیل شد .

اقوام وزبان 

ساکنین استان گلستان در یک تقسیم بندی کلی به دو گروه عمده « فارس ها » و « ترکمن ها » تقسیم می شوند . البته بیشتر جمعیت منطقه را « فارس ها » تشکیل می دهند که خود شامل دو دسته « بومی » و « مهاجر » هستند و در نواحی جنوبی و مرکزی استان مستقرند . ساکنین بومی منطقه بیشتر به گویش گرگانی ، کتولی و مازندرانی تکلـــــم می کنند . مهاجرین استان را نیز بیشتر از مهاجران سیستانی ، سمنانی و خراسانی تشکیل می دهند .

ترکمن ها به دو تیره « یموت » و « گوگلان » تقسم می شوند که در بخش مرکزی و شمالی استان ساکن هستند و به « زبان ترکمنی » صحبت می کنند . همچنین ؛ از دیگر اقوام ساکن در استان می توان ، کردها ، ترک‌ها یعنی آذربایجانی ، قزلباش ها و قزاق‌ها را نام برد .

موقعیت اجتماعی و اقتصادی 

منطقه‌ گرگان و دشت های شهرستان‌های چون : گنبد ، مینودشت‌ ، علی‌آباد ، کردکوی ، ترکمن و گرگان همواره یکی از قطب‌های مهم اقتصادی کشور در زمینه های کشاورزی ، دامداری و صنایع وابسته به آن‌ها بوده است . محور فعالیت های اقتصادی استان گلستان ، فعالیت کشاورزی است . این فعالیت شامل : زراعت ، باغ داری ، جنگل و مرتع ، دام و طیور ، شیلات و آبزیان است . کمی رطوبت ، وسعت اراضی جلگه‌ای ،‌ تابستان‌های گرم و خشک ، به طور چشمگیری زمینه کشت گندم ، پنبه ، جو ، سیب زمینی و دانه های روغنی چون سویا ، آفتابگردان در استان به وجود آورده است . گندم ، عمده ترین محصول زراعتی استان بوده که هم به صورت آبی و هم به صورت دیمی کشت شده و نسبت به کل کشور از عملکرد بالایی برخوردار است . در بخش باغداری ؛ عمده ترین تولیدات باغی استان عبارت است از : هلو ، آلو قطره طلا ، پرتقال ، نارنگی و توت نوغان . 

در کنار بخش زراعت و باغداری ، استان گلستان به علت دارا بودن شرایط مناسب آب و هوایی جهت کشت گیاهان علوفه ای و نیز فرآورده های فرعی آنها و نیز برخورداری از مراتع وسیع و مستعد ، از موقعیت مناسبی برای پرورش انواع دام بهره مند است . فعالیت های دام پروری استان به طور عمده شامل : انواع دام و طیور ، زنبور عسل ، کرم ابریشم و آبزیان است . پرورش گاو بیشتر در کوهپایه‌های جنوبی و پرورش گوسفند و بز بیشتر در اراضی جلگه‌ای، و مرتعی رواج دارد . پرورش زنبور عسل ، نیز به علت شرایط مساعد گیاهی و اقلیمی در نواحی کوهپایه‌ای و کوهستانی رواج و توسعه یافته و مراکز متعددی را به خود اختصاص داده است. در ضمن با توجه به شرایط آب و هوایی مناسب و رویش درختان توت ، پرورش کرم ابریشم از گذشته‌های دور در این استان مرسوم بوده است . تنوع اقلیمی ، شرایط خاص زیست محیطی ، برخورداری از منابع آبی لازم ؛ از جمله سواحل جنوب شرقی دریای خزر ، وجود منطقه های آبی خلیج گرگان ، تالاب گمیشان و محصور شدن توسط سه حوزه آبخیز گرگان رود ، اترک و قره سو این منطقه را از نظر تولید انواع ماهی ها و آبزیان به منطقه مهم پرورش و صید ماهی تبدیل کرده است . دو مرکز پرورش ماهیان خاویاری و یک مرکز پرورش ماهیان استخوانی در استان به کار تولید بچه ماهی می‌پردازند و این استان در تولید ماهیان گرمابی جایگاه چهارم را در کشور دارد. طرح پرورش ماهی قزل‌آلا در کشتزارها نیز در حال انجام است.

صرف نظر از فعالیت کشاورزی و دام پروری ؛ صنعت این استان ، به خصوص ، شهرستان گرگان بسیار متنوع است که هر یک به نوبه خود اهمیت اقتصادی مهمی دارند و به دو نوع کارخانه ای و دستی تقسیم می شود . از مهم‌ترین صنایع کارخانه‌ای می‌توان به کارخانه پنبه پاک‌کنی،‌ آرد ، نئوپان ، قند ، کنسرو، فیبر عایق ، شیر پاستوریزه و مجموعه‌ای از کارگاه‌های ساخت ماشین‌آلات کشاورزی اشاره کرد . 

صنایع دستی استان گلستان ، هرچند با گذشت زمان و تغییر در سبک زندگی ، بخش هایی از آن به فراموشی سپرده شده ، ولی هنوز حیات پررنگی داشته و گسترش بسیاری دارد . بافت انواع قالی و قالیچه توسط ترکمن‌های آق‌قلا ، جاجیم در روستای زیارت گرگان ، پارچه های ابریشمی شامل : لباس ، روسری ، شال گردن ، چادر شب ، نوار حاشیه ای لباس در روستای کسر ، حوالی شهرستان کلاله حائز اهمیت است . از دیگر صنایع دستی استان می توان به : بافت نمد ، سوزن دوزی یا سیاه دوزی ، ساز سنتی و ساخت زیورآلات ترکمنی اشاره کرد .

سوغات 

بخش شیرینی : شیرینی عسلی ، شیرینی گردویی روسی ، حلوای زنجبیلی ، حلوای گردویی ، پیشمه ، پادرازی نون عیدی یا کلمبو ، قطاب پشت زیک کنجدی

بخش صنایع دستی : جاجیم ، پشتی ترکمی ، فرش ترکمنی ، قارچین ، گلیم ، گلدون ، پارچه های سوزن دوزی شده ، پارچه های ابریشم دوزی شده ، زیورالات ترکمنی ، آلات موسیقی ، شال و روسری ترکمنی

جاذبه های طبیعی – گردشگری 

بندر ترکمن : طبیعت روستای آشورا ده ،حاشیه و ساحل دریای خزر ، مجموعه تالاب های آق قلا و تالاب اترک ، که شامل تالاب اینچه ، تالاب آلما گل ، تالاب اینچه برون ، تالاب بی بی شیروان ، تالاب آجی گل ، تالاب نمک ، تالاب دانشمند می شود ، ‌ تالاب گمیشان ،

بندر گز : حاشیه خلیج گرگان ، سواحل شبه جزیره میانکاله ، ، مجتمع ساحلی بندر گز ، چشمه قلیقی ، چشمه توسکا ، حاشیه رود نوکنده ، حاشیه رود جفا کنده ، حاشیه رود گز ، حاشیه رود ول افرا ، حاشیه رود طناع 

علی آباد : آبشار کبودوال ، پارک جنگلی دلند ، حاشیه رود چاه علی ، حاشیه رود گرجوان ، طبیعت دامنه کوه تکیانو ، طبیعت دامنه کوه قرقلند ، طبیعت دامنه کوه گل ، طبیعت دامنه کوه نیله ته ، طبیعت دو دهنه محمد آباد کتول ، طبیعت روستای خولین دره ، طبیعت روستای مایان ، طبیعت روستای نرسو ، طبیعت روستای ریگ چشمه ، طبیعت منطقه کوهستانی چلچلی و شاه وار

کردکوی : آبشار دو آب ، آبشار هفت طبقه ، ارتفاعات ییلاقی درازنو معروف به بام گلستان ، پارک جنگلی امام رضا (ع) ، غار گنج خانه ، غار جهان نما ، طبیعت روستای رادکان ، طبیعت روستای کنداب ، حاشیه رودخانه رادکان ، طبیعت روستای ییلاقی درازنو ، منطقه حفاظت شده جهان نما

گرگان : آبشار کبود وال ، آبشار شیرآباد ، آبشار دوقلوی زیارت ، آبشار باران کوه ، آب گرم زیارت ، پارک جنگلی النگ دره ، پناهگاه حیات وحش میانکاله ، تالاب گمیشان ، دامنه کوه های گرگان ، دریاچه آلا گل ، دریاچه آلما گل ، دریاچه آجی گل ، جنگل رنگو ، جنگل ناهار خوران ، جنگل نوده ملک ، جنگل و باغ وحش قرق ، جنگل شصت کلا ، جزیره آشورا ده ، طبیعت روستای چهار باغ ، طبیعت روستای شاهکو

 گنبدکاووس : آبشار شیرآباد ، حاشیه رودخانه گنبد کاووس ، حاشیه رودخانه دهانه ، حاشیه رودخانه آق بند ، حاشیه رودخانه کرنکی ، حاشیه رودخانه قره ناوه ، حاشیه رودخانه رامیان

مینودشت : آبشار حسینا ، آبشار لوه ، آبشار گلستان ، آبشار آق سو ، آبشار لولوم ،آق چشمه مینودشت ، پارک ملی گلستان ، دامنه کوه ماران کوه ، دامنه کوه نیلکوه ، دره آلمه ، دره آلی ، دره آنسر ، دره فرغون جنگل باقرآباد ، جنگل تنگه چهل چای ، چشمه لال ، چشمه آب گرم دوزین ، چراغ تپه ، حاشیه رودخانه ماهی پران

جاذبه های تاریخی

بندر ترکمن : آرامگاه سیدی خوجه ، آرامگاه بگ مراد ایشان سلاق ، آرامگاه سید قلیچ ایشان ، آرامگاه عبدالقادر آخوند داغستانی ، آرامگاه مختوم علی فراغی و دولت محمد آزادی ، آرامگاه مسکین قلیچ ، آرامگاه حبی آتا ، اسکله بندر ترکمن ، بقایای شهر جرجان قدیم ، تپه نمکزار ، تپه گمش تپه کوچک ، زیارتگاه آق امام مراوه تپه ، زیارتگاه عالیخان بابا ، زیارتگاه خالد نبی ، زیارتگاه تکیه بابا ، زیارتگاه یل پیر ، زیارتگاه آق امام گنید ، زیارتگاه قارانگقی امام زیارتگاه ادریس بابا ، زیارتگاه پیر آغاچ ، زیارتگاه یعقوب نبی ، زیارتگاه صالح نبی ، زیارتگاه بهاالدین ، گورستان و تپه باستانی کوره سوو ، گورستان یراوی در نزدیکی روستای آق بند ، گورستان سرو اولیا ، مسجد و مدرسه کریم ایشان

بندر گز : امام زاده حبیب الله نوکنده ، امام زاده علی رضا سرطاق ، امام زاده سفید چال ، ساختمان گمرک سابق بندر گز ، بقایای آتشکده قدیمی در رومار قلعه در روستای لیوان شرقی ، قدیم قلعه در روستای سرمحله ، روستای کهنه گلباد ، گروستان پن خانی ، عروس قلعه ، جر کلباد ، شش افرا ، بزغاله تپه و منطقه توتستان در روستای کهنه کلباد ، دین تپه در روستای کهنه کلباد ، تپه عبداللهی ، تپه سوت کوپا ، بنفشه تپه و مزنگ

علی آباد : امام زاده الازمن ، امام زاده ساور کلاته ، امام زاده آخران ، امام زاده جعفر یا امام زاده گنو ، امام زاده زیلان ، امام زاده عبداله ، روستای تاریخی افرا تخته ، کافر تپه

کردکوی : امام زاده طاهر ، امام زاده ابراهیم ، امام زاده مجید ، امام زاده روشن آباد ، امام زاده چهارکوه ، امام زاده هزار منزل ، امام زاده النگ ، برج رادکان ، دیوار شهر تمیشه ، زیارتگاه معصوم زاده سبز پوش ، جاده شاه عباسی ، شهر تاریخی تمیشه ، قلعه گبری

گرگان : آب بندان روستای محمد آباد ، امام زاده بادوی اوزینه ، امام زاده روشن آباد ، امام زاده نور ، امام زاده نه تن ، امام زاده هندیجان ، بازار نعل بندان ، تپه معصوم زاده ، پل آق قلا ، تپه هزار پیچ ، تپه صدا و سیما ، تورنگ تپه ، سد اسکندری ، کاروانسرای قزلق ، کوی ویلا ، کاخ اختصاصی ، کاخ شاسمن ، کاخ آغامحمدخان ، مسجد جامع ، مسجد گلشن ، مسجد امام حسن عسگری (ع) ، مدرسه سردار ، مدرسه دارالشف

گنبد کاووس : امام زاده یحیی بن زید ، بازار هفتگی و جمعه بازار ، برج قابوس ، بازارچه مرزی اینچه برون ، قلعه بی بی شیروان ، قلعه عطا آخوند ، قلعه محمود ، قلعه نهرکیزک ، قلعه نور ، قلعه سلطان علی ، قلعه سارلی آخوند ، قلعه کافر ، قلعه محمد تپه ، قلعه جیغ دیوار دفاعی اسکندر ، گبری قلعه ، مقبره قابوس بن وشمگیر ، یاریم تپه

مینو دشت : آرامگاه مختوم قلی ، امام زاده اسحاق ، امام زاده موسی ، بقعه بابا تکیه ، بقعه سید حسن نبی ، زیارتگاه امام زاده جعفر ، زیارتگاه امام عبداله ، زیارتگاه بی بی حلیمه ، شهر تاریخی دشت حلقه ، قلعه ماران ، قلعه سلیمان بوقه ، مجموعه تاریخی فرهنگی خالد نبی ، قلعه قافه